De levenslange invloed van de vroege dood van een ouder

Een verlies voor altijd

Kleine kinderen die de dood van een vader of moeder meemaken, kunnen de impact daarvan niet verwoorden. Ze beschikken niet over de taal die nodig is om de dood van een ouder te begrijpen. Daarnaast kun je ze nauwelijks uitleggen om te begrijpen wat er gebeurd is.  Het is vaak een overweldigende en plotselinge gebeurtenis die het gevoel van een veilig leven volkomen onderuithaalt. Na deze ramp moet het kind zijn weg zien te vinden in een totaal veranderde wereld. Het verlies van een ouder laat een gat en een enorme innerlijke leegte achter. Hele kleine kinderen die het verlies niet bewust hebben meegemaakt, ervaren de afwezigheid van een ouder. Ze voelen zich anders dan andere kinderen die wel een vader en moeder hebben. Er ontbreekt een beeld van een vader of moeder en de rol die daarbij hoort.

Een plotselinge vroege dood van een ouder betekent het einde van een veilige wereld.

Voor een jonge ouder komt de dood altijd als een ongewenste indringer. Voor een kind worden de fundamentele ideeën over de wereld, dat het veilig, begrijpelijk en beschermd is, volkomen vernietigd. Een kind gelooft dat zijn ouders onoverwinnelijk zijn; een koning en koningin die met alle macht en kennis regeren over het gezin. Als een vader of moeder, van wie je houdt, zomaar kan verdwijnen, wat voor rampen kunnen er dan nog meer gebeuren?

Als een ouder langzaam en onvermijdelijk verzwakt door een chronische ziekte, tast dat de opvattingen over de macht van ouders aan. Voor sommige kinderen betekent de verzwakking van een ouder dat de normale rollen binnen het gezin worden omgekeerd en ze voor de ouder moeten gaan zorgen en zich gaan inhouden om geen last te zijn.

Het onverwachte is schokkend en angstwekkend. “Het ene moment waren we gewoon een gelukkig gezin en het volgende moment…..”. Je kunt je niet veilig voelen in een wereld die zo snel en zo ingrijpend is veranderd. Een zo’n allesverwoestende gebeurtenis is genoeg om iemands fundamentele ideeën over het leven te veranderen.

Als een ouder zelfmoord pleegt. Wordt een kind geconfronteerd met het feit dat de ouder de dood zelf heeft gewild en het kind bewust en egoïstisch alleen achter heeft gelaten. Kinderen kunnen daardoor hun hele leven gaan denken dat ze niet goed genoeg waren en dat dat de reden was waarom hun ouder ze in de steek heeft gelaten.

Bij een ernstige ziekte en de dreiging van de dood kunnen ouders dit naar hun kinderen toe blijven ontkennen, terwijl het kind de dreiging wel degelijk ervaart.

Ouders proberen het kind niet te belasten. De ontkenning kan zelfs zover gaan dat ze na de dood van een ouder zeggen dat de moeder of vader op een lange reis is gegaan. De ontkenning kan ook tot gevolg hebben dat gevoelens van angst, verdriet en boosheid niet worden geaccepteerd, terwijl de pijn van het verlies hartverscheurend is en een kind ook vol kan zitten met woede omdat het in de steek gelaten is door een ouder die het vertrouwde.

Sommige ouders rouwen openlijk en anderen rouwen in stilte en weer anderen lijken helemaal niet te rouwen. Kinderen zoeken in de reactie van de ouders hoe ze met het verlies en hun emoties moeten en mogen omgaan.

Gevoelens van schaamte kunnen een rol gaan spelen wanneer in het gezin alle gevoelens worden onderdrukt en veroordeeld. Dus als je dan deze gevoelens wel had, moest je je schamen.

Schuldgevoelens kunnen een rol spelen wanneer het kind het gevoel had op de een of andere manier te kort geschoren had en zich daardoor op een bepaalde manier verantwoordelijk voelde voor de dood van de ouder.

Veel mensen ervaren een innerlijke leegte die nooit meer kan worden gevuld

Het gebrek aan vaste grond, een gevoel van ontworteling komt bij veel mensen voor, die in hun jeugd een ouder hebben verloren. Er ontbreekt iets fundamenteels voor de rest van je leven. Het verlies staat gelijk aan het verlies van de basis waarop de persoonlijkheid en identiteit wordt gebouwd.

De achterblijvende ouder

In de ogen van een kind ondergaat de achterblijvende ouder een verandering die net zo dramatisch kan zijn als de dood. Hij of zij is plotseling de enige ouder geworden die het volle gewicht van de verantwoordelijkheid draagt voor het gezin. Doordat de kinderen totaal afhankelijk zijn van deze ene ouder hebben ze de neiging om hem of haar op een voetstuk te plaatsen. Terwijl deze ouder ook worstelt met een groot verlies zowel van een partner als een verloren toekomst en een diep verdriet.

De achtergebleven ouder kan totaal falen in het ouderschap omdat hij of zij totaal instort door het emotionele verlies, met depressie, hulpeloosheid of passiviteit tot gevolg. Kinderen kunnen daardoor in totale verwarring raken en verwaarloosd worden. Daarnaast krijgen ze vaak of nemen ze een nieuwe rol aan en worden de verzorger en toeverlaat van de achtergebleven ouder.

Ouders kunnen hun boosheid op het onrecht wat hun is aangedaan, afreageren op de kinderen. Ze onthouden het kind dan niet alleen de liefde die ze nodig hebben maar maken ze ook bang, waardoor het bijna onmogelijk is voor deze kinderen om zich gewaardeerd te voelen en om op te groeien met een goed gevoel over zichzelf.

Sommige ouders worden zo overdonderd door het verlies en de verantwoordelijkheid, dat ze letterlijk verdwijnen en de kinderen bij familie of vrienden onderbrengen.

Als een ouder niet meer functioneert, wordt een kind angstig en onzeker. De beelden die een kind van de wereld heeft worden opnieuw ondergraven. Hij of zij moet zich opnieuw aanpassen aan het wegvallen van een veilige en vertrouwde ouder.

Veel kinderen ervaren de desinteresse en verwaarlozing voor het eerst als de achterblijvende ouder hertrouwt. Door opnieuw te trouwen, lijkt het alsof de ouder aan een nieuw leven en een nieuw gezin begint, terwijl de bestaande kinderen aan hun lot worden overgelaten.

De dood van een ouder en een partner is zo’n indringende gebeurtenis dat het normale gezinsleven ontwricht

De achterblijvende ouder is in de war, gedeprimeerd en prikkelbaar. Het gezin is niet meer een veilige plaats. Er ontstaat vaak een nieuwe orde waarin het kind geen kind meer is maar zich moet gedragen als een vriend en partner. Het vervangt de overleden moeder of vader. Deze nieuwe rol kan in het begin een stimulerend effect hebben omdat het kind betekenis heeft maar uiteindelijk loopt het uit op een teleurstelling omdat kinderen niet over de emotionele en mentale vaardigheden beschikken om als volwassene te functioneren. Als een kind van boven de tien achterblijft met een ouder van het andere geslacht, is er een grote kans dat er een soort schijnhuwelijk ontstaat, waarbinnen het kind het gevoel heeft dat het de achtergebleven ouder gelukkig moet maken.

Gelukkig zijn er ook ouders die adequaat reageren en liefdevol voor hun kinderen blijven zorgen, eventueel met hulp. Deze ouders belasten hun kinderen niet met hun eigen verdriet. Ze blijven in de eerste plaats ouder.

Hoe belangrijk het verlies ook is, even belangrijk is de achtergebleven ouder omdat het kind totaal afhankelijk is van deze ene ouder.

Kinderen verzinnen vaak verhalen die hen helpen het verlies te bevatten.

Door de vroegtijdige dood van een vader of moeder mist een kind reële ervaringen met die ouder. Als dit gebeurt wanneer het kind nog heel jong is, heeft het misschien maar een paar herinneringen of helemaal geen herinneringen.

De verhalen die kinderen verzinnen kunnen later de basis vormen van een wereldbeeld of een persoonlijke filosofie. Deze opvattingen hebben verschillende functies;

• Ze vormen een begrip van de wereld, zoals de wereld is niet veilig.
• Ze creëren een ideaalbeeld van de overleden ouder.
• Ze creëren een beeld van de eigen IK zoals het had kunnen zijn
• Ze creëren een beeld van de relatie met de overleden ouder zoals het had kunnen zijn.

Het kind kan een hele eigen wereld verzinnen. Soms zijn de verhalen gebaseerd op oude herinneringen en anderen zijn pure fantasie en zeggen iets over het verlangen van een eenzaam kind naar een volmaakte ouder. Het beeld van de verloren ouder wordt niet alleen geïdealiseerd maar ook gefixeerd in de tijd.

Men kan later ook fantasieën hebben over wie ze hadden kunnen zijn, als de ouder nog geleefd had. Dat ze dan hun beste versie van zichzelf zijn geworden, iemand die het helemaal gemaakt had als de vader of moeder er maar geweest was om hem of haar te steunen. Deze illusies over de eigen identiteit zijn net zo verzonnen als het beeld van de ideale ouder. Soms wordt deze mythe ook gevoed door de rest van de familie, wellicht omdat ze denken dat het kan helpen bij de verwerking van het verlies.

Ontwikkeling van de identiteit.

We volgen in de kindertijd het voorbeeld van onze ouders. Zonder ouder van hetzelfde geslacht die als voorbeeld kan dienen, richten kinderen zich op hun fantasie, op andere voorbeeldfiguren in de nabijheid zoals leerkrachten of familieleden of ze richten zich op helden uit boeken en films.

Voor sommigen leidt de vrijheid om vrijwel zonder beperkingen een identiteit te ontwikkelen tot een gevoel van blijdschap. Het idee dat je zelf kunt kiezen en aan niemand verantwoording moet afleggen is een spannend gevoel. Maar deze vrijheid zonder leidraad kan ook beangstigend zijn en leiden tot passiviteit.

Andere kinderen beginnen met een zucht van berusting aan de ontwikkeling van hun identiteit. Ze moeten wel, zonder dat ze er zin in hebben. Ze missen de innerlijke kracht, een voorbeeld en de steun om zich te ontwikkelen.

Ouders dienen enerzijds als begeleiders en voorbeeld en anderzijds vormen ze ook veilige grenzen en fungeren ze als een vangnet, zodat hun experimenterende kinderen niet te hard zullen vallen of te ver zullen gaan. Door het gebrek aan voorbeeld en aan steun slaan kinderen soms op hol.

Kinderen kunnen ook door het enorme verlies besluiten nemen om veiligheid te creëren.

• Ga niets plannen in de toekomst, want je kunt overvallen worden door een ramp.
• Zorg dat je niet al te gelukkig bent, want dan tart je het lot.
• De bliksem slaat niet twee keer op dezelfde plaats in.
• Zorg dat je sterk wordt en onaantastbaar.
• Ik zal nooit meer van iemand houden.

De invloed op relaties.

Als een van de ouders jong sterft, raakt de vreugde van het liefhebben voorgoed verbonden met de pijn van het verlies. Het kind leert dat liefhebben gelijk staat aan het risico lopen om degene die men liefheeft te verliezen. De meeste van ons leren dat er pas een einde is als we volwassen zijn. Daar hoef je je nog niet mee bezig te houden. Maar als een kind het besef van de dood zo jong ervaart, moet het later een manier vinden om relaties op te bouwen tegen de achtergrond van deze vroege verlieservaring. Hij of zij moet een manier vinden om te gaan met het spanningsveld tussen liefde en verlies.

Hoe kan ik een intieme relatie aangaan?

Wanneer je vroeg in je leven een ouder hebt verloren bevind je je ergens op de schaal tussen, aan de ene uiterste kant paniek en aan de andere uiterste kant aanvaarding en overgave. Wanneer je meer aan de angstige kant zit worden je relaties geplaagd door angst voor verlies en in de steek gelaten worden. Vaak zonder dat daar aanwijzingen voor zijn. Je wilt voorkomen dat je opnieuw gekwetst wordt. Het is mogelijk dat een relatie zo beangstigend voor je is dat je er helemaal niet aan wilt beginnen, terwijl je het verlangen ernaar wel kunt voelen. Wellicht gebruik je een strategie om de angst voor verlies en gekwetstheid zoveel mogelijk te voorkomen. Veel gebruikte strategieën zijn:

• Relaties kort maar intens houden
• De eerste zijn die er een eind aan maakt, zodat je de pijn van het verlaten wordt niet hoeft te verduren.
• Emoties onderdrukken en vergrendelen zodat je niet geraakt kunt worden.
• Jezelf nooit helemaal verbinden. Niemand dichtbij laten zodat je innerlijk aangeraakt wordt.
• De behoefte aan emotionele intimiteit ontkennen naar anderen maar soms ook naar jezelf.
• Onafhankelijkheid ontwikkelen waarmee je anderen op afstand houdt; ‘Ik kan het zelf wel’.
• Een muur optrekken vanuit humor en onverschilligheid.

Omdat dood en verlies, liefde wegnemen geloven sommigen dat liefde vergankelijk is.

Daarom kun je het beste maar hopen op kortstondige, intense ontmoetingen, omdat je ervan uitgaat dat dat het enige haalbare is. En dat je daarmee de pijn van een eventueel verlies verzacht door de liefdesaffaires kort te houden.

Aan het andere einde van de schaal bevinden zich degenen die accepteren dat liefde en verlies met elkaar verbonden zijn, maar die hun liefdesrelaties niet door dat besef laten beïnvloeden. Ze zijn ervan overtuigd geraakt dat ze de innerlijke kracht hebben om met dood en verlies om te gaan, mocht het opnieuw gebeuren.  Ook omdat ze een overweldigend verlangen hebben naar liefde, weigeren ze zich te laten intimideren door een mogelijk verlies. Ze willen geloven in de kracht van een liefdesrelatie. Wellicht door het ontbreken van affectie na de dood van een van de ouders wilde men blijven geloven in de aanwezigheid van liefde. Soms gaat men op zoek naar een verwante ziel, iemand die de pijn kan begrijpen die men heeft doorgemaakt en die met het gekwetste kind kan meevoelen dat diep in hen leeft.

Het effect van de confrontatie met de dood op jonge leeftijd

De jonge confrontatie met dood en sterfelijkheid verandert een kind. Vanaf dat moment is de mogelijkheid van doodgaan, van wie dan ook, aanwezig in het bewustzijn. Daardoor kun je angstig worden dat de dood zich opnieuw plotseling zal aandienen en je vermogen om volledig van het leven te genieten, belemmeren. Je kunt je daardoor overbezorgd gaan gedragen naar je geliefden, waardoor ze zich weer aan jou gaan ergeren.

Wanneer je je band met je overleden ouder niet hebt kunnen loslaten, leef je misschien met een verminderde vitaliteit en levenslust. Alsof je je alleen kunt toestaan te leven door niet helemaal te leven, omdat je anders verraad pleegt tegenover de verloren ouder. Door actief te gaan leven laat je onvermijdelijk het verleden achter je. Dat is nodig omdat je aan jezelf verplicht bent het leven ten volle te leven met het risico dat je opnieuw gekwetst kunt worden.

Maar je kunt je door het bewustzijn van je eigen sterfelijkheid bepaalde keuzes maken in je leven. Bijvoorbeeld om het leven ten volle te leven, omdat je nooit weet wanneer het doek gaat vallen.

De leeftijd waarop je vader of moeder stierf fungeert vaak als een mijlpaal waarvan velen vrezen dat ook zij op die leeftijd zullen sterven. Als dat niet het geval is kun je verward raken en even niet meer weten wat je met je verdere leven moet of je juist bevrijd voelen.

Zelf ouder worden

Tijdens het opvoeden van je kinderen zul je vaak de stem van je vader en moeder horen. Als een vanzelfsprekendheid zul je hen manier van opvoeden overnemen, tenzij je je hier bewust tegen verzet. Maar als je je vader of moeder nauwelijks hebt gekend is er een leegte. Misschien heb je het gevoel dat je met lege handen aan het ouderschap begint. Vooral wanneer je de ouder van je eigen sekse bent verloren, want dan heb je als man geen vadervoorbeeld gehad en als vrouw geen moedervoorbeeld gehad.

Het is ook mogelijk dat jouw rol als ouder wordt ondermijnd door de herinnering aan jezelf als kind. Alsof de tijd destijds heeft stilgestaan en je jezelf nog steeds ziet als dat kind, dat verlaten is. Daardoor kan het moeilijk zijn jezelf als een ouderfiguur te zien. Je kunt je afvragen of je wel in staat bent om te geven wat je niet gekregen hebt.

Het is ook mogelijk dat het zelf ouder worden juist helend en vreugdevol is, omdat de vader-zoon of moeder-dochter relatie wordt hersteld, door zelf vader of moeder te worden.

Ondanks het feit dat je het anders wilt doen dan je ouders, om de eigen pijnlijke opvoeding te vermijden, voed je je kinderen toch vaak op precies dezelfde manier op als je zelf bent opgevoed. Wanneer je een strenge opvoeding hebt gehad, zeg je tegen je eigen kinderen precies datgene wat je zelf te horen hebt gekregen van je ouders. Het gaat vanzelf, tenzij je je hier bewust tegen verzet.

Tijdens de puberteit van je kinderen kan het heel confronterend zijn als je kinderen tegen je gaan rebelleren omdat je dit waarschijnlijk zelf nooit hebt gedaan om de achterblijvende ouder destijds te ontlasten.

Wanneer je kind(eren) de leeftijd bereiken waarop je een van je ouders hebt verloren, kun je de neiging hebben om je eigen gevoelens, van destijds, te projecteren op je kind. Met als gevolg dat je het kind wilt beschermen of overladen met gevoelens van tederheid. Alsof je het wilt geven wat je destijds zelf niet hebt gehad. In dat geval zie je de identiteit en behoeftes van je eigen kind niet meer.

Opgroeien zonder steun en begeleiding van twee ouders betekent vaak dat je als kind al jong geleerd hebt zelfstandig te overleven. Daardoor kun je als ouder geneigd zijn je kind voor te bereiden op mogelijk onheil en in dat geval streeft naar het ontwikkelen van een noodzakelijke onafhankelijkheid.

De opgave van het ouderschap is een grote verantwoordelijkheid. Je ontkomt er niet aan dat je beïnvloed wordt door je geschiedenis. Geen ouder kan het perfect doen want we zijn nu eenmaal niet perfect.

Uitgestelde rouw

Veel nare gevolgen van een vroeg verlies op lange termijn, zoals jezelf verharden, jezelf isoleren, emotionele afstomping, angst- en depressieaanvallen, komen voort uit de poging van het kind om de ervaring van een absolute ramp en de diepe gevoelens van leegte, eenzaamheid en onzekerheid, die daarop volgde, de baas te worden. Natuurlijk moesten deze gevoelens in eerste instantie worden verdrongen om verder te kunnen leven.

Uitgestelde rouw komt vaak aan het licht als gevolg van een ander verlies of sterfgeval. Het oude onverwerkte verlies wordt aangeraakt en komt mee naar buiten. Rouw, pijn en verdriet lost zich door de tijd niet vanzelf op.

Om zorg te dragen voor je eigen lot is moed en vastberadenheid nodig.  Als een van de ouders jong sterft zijn de ervaring van verlies en de vorming van de persoonlijkheid voor altijd met elkaar verweven.

Inspiratie:  Een verlies voor altijd       Auteur: Maxine Harris

Maxine Harrris, een Amerikaanse psychotherapeut, interviewde meer dan zestig volwassenen, die op jonge leeftijd een van hun ouders verloren, voor haar boek.

Heb je behoefte jouw verhaal te delen of heb je steun nodig bij de problemen waar je nu tegen aanloopt?

Wil je leren om met verdriet en pijn van je dierbaren om te gaan?

Wil je leren om meer ruimte te geven aan je eigen emoties?

Ben je al even bezig met je persoonlijke ontwikkeling?

Heb je behoefte aan verdieping, verheldering en aan het oplossen van hardnekkige patronen?

Heb je behoefte aan een persoonlijke en professionele ontwikkeling?

Kijk eens naar de geaccrediteerde OPLEIDING EMOTIONEEL MEESTERSCHAP